Zapomniany genialny wynalazca, czyli „polski Edison”. Samouk, który był autorem 50 wynalazków. Był m.in. jednym pionierów telewizji!

Jan Szczepanik – polski Edison

Nazywany również da Vinci z Galicji. Genialny samouk i tytan pracy. O jego wynalazkach – m.in. o telewizji, barwnej fotografii i tkaninie kuloodpornej – pisały sto lat temu gazety w całej Europie. Przyjaźnił się z Markiem Twainem i Kazimierzem Przerwą-Tetmajerem. Ale jego droga do sławy nie była łatwa. Często natykał się na mur obojętności i niezrozumienia.

W Tarnowie na ulicy Chopina 11, w domu, gdzie mieszkał, przypomina o nim pamiątkowa tablica. Urodził się w Rudnikach koło Mościsk (Ukraina) w domu należącym do jego wujka Ludwika Szczepanika. Wcześnie stracił matkę, a jego wychowaniem zajmowała się ciotka Salomea. Dzieciństwo spędził w Krośnie, gdzie chodził do szkoły. Od najmłodszych lat wykazywał uzdolnienia matematyczno-fizyczne i talent do majsterkowania. Ukończył seminarium nauczycielskie w Krakowie, następnie jako nauczyciel ludowy pracował w różnych miejscowościach znajdujących się w okolicach Krosna.

Pierwszy wynalazek powstał dla ulżenia tkaczom, którzy ciężko pracowali na prymitywnych krosnach. Najtrudniejsze było tworzenie tzw. patronów, czyli schematów obrazów, które miały znaleźć się na gotowym gobelinie. Robił to patroniarz, który musiał wykonać schemat z otworami oznaczającymi miejsca, przez które przewlekano nić.

Szczepanik był zdania, że wynalazek i – co za tym idzie – postęp techniczny powinny odciążyć człowieka od nadmiernego nakładu pracy oraz umożliwić lepsze jej wykonanie. Zaprojektował urządzenie przenoszące obrazek na patron metodą fotoelektryczną podobną do używanej w aparatach fotograficznych. Dzięki temu patron uzyskiwało się bardzo szybko. Uprościł też przenoszenie obrazków z patronów na elementy maszyny tkackiej oraz wprowadził sterowanie za pomocą elektro-magnesów.

[quote]Dywan lub gobelin, który dawniej tkano ponad miesiąc, teraz robiono w niecałą godzinę. Można było oszczędzać pracę ludzką i obniżać koszty produkcji. Wynalazki przyniosły Szczepanikowi sławę i pierwsze pieniądze.[/quote]

Do dzisiaj w zbiorach Muzeum Okręgowego w Tarnowie znajduje się jeden z egzemplarzy gobelinu utkanego maszynowo w 1898 r. na podstawie obrazu malarza Henryka Rauchingera.

Pionier telewizji

Swoje wynalazki Szczepanik opatentował w Niemczech i w Anglii w 1896 r. Dwa lata później w Wiedniu powstało towarzystwo propagujące ich stosowanie. „Wiener Tageblatt” z 18 sierpnia 1901 r. po wizycie w jego pracowni pisał:

Przy każdym zwiedzaniu zakładu potęguje się zachwyt jego genialnością (…). W trzech dziedzinach Szczepanik osiągnął zdumiewające rezultaty: w przemyśle tkackim, w optyce i elektronice. W Polsce z dumą nazywano go „polskim Edisonem”, w Austrii zaś zyskał miano „austriackiego Edisona”.

Zrobiło się o nim głośno także w Ameryce. Maszynę tkacką zainteresował się Mark Twain, amerykański pisarz i podróżnik. Przyjechał do Europy z zamiarem kupienia praw do patentu na nią. Ostatecznie do transakcji nie doszło, ale pisarz zaprzyjaźnił się ze Szczepanikiem i uczynił go bohaterem dwóch krótkich nowelek. W 1897 r., a więc kilkadziesiąt lat przed powstaniem telewizji, Szczepanik opatentował w Anglii telektroskop, czyli aparat do reprodukowania obrazów na odległość za pośrednictwem elektryczności.

Przedstawił metodę przekazywania obrazu w naturalnych kolorach razem z dźwiękiem. W tym celu stacja nadawcza miała być zaopatrzona w mikrofon, a odbiorcza w słuchawkę. Wywołał sensację i wielkie zainteresowanie, ale do realizacji jego projektu nie doszło z przyczyn technicznych i finansowych. Bez przesady można więc nazwać Jana Szczepanika pionierem XI muzy. Na potwierdzenie tej opinii trzeba dodać. że amerykański historyk telewizji Albert Abramson w książce ,,Electronic Motion Pictures – A History of The Television Camera” wymienia jego nazwisko na jednym z pierwszych miejsc wśród XIX wiecznych wynalazców telewizji.

Obrona króla

Przełom XIX i XX w. obfitował w zamachy terrorystyczne. Szczepanik dostał więc zamówienie na kuloodporną tkaninę. Wymyślił materiał uszyty z wielu warstw. Pocisk, przebijając kolejne z nich, wikłał się w sploty nici, przez co tracił impet. W 1902 r. tkanina ta uchroniła przed śmiercią króla Hiszpanii Alfonsa XIII. Pojazd króla był obity kuloodpornym materiałem i rzucona przez zamachowców bomba nie wyrządziła królowi żadnej krzywdy. Z wdzięczności król udekorował Szczepanika Orderem Izabeli Katolickiej – najwyższym hiszpańskim odznaczeniem państwowym.

Kolorowy film

W pierwszych latach XX w. Szczepanik zapoczątkował metod´ tzw. płowienia barw. Wynalazł barwoczuły papier fotograficzny, udoskonalił kolorymetr – przyrząd do pomiaru intensywności barw. Na l. Polskiej Wystawie Fotograficznej, która odbyła się w Krakowie w 1901 r., w sali Szczepanika były eksponowane oprócz innych jego osiągnięć także aparat fotograficzny i rzutnik do zdjęć w naturalnych kolorach. Z powodzeniem próbował sił w dziedzinie filmu kolorowego. Używając w kamerze i aparacie projekcyjnym trzech filtrów (czerwonego, zielonego i niebieskiego) oraz czarno-białej taśmy, uzyskał znakomite, naturalne kolory.

Stworzył barwny film małoobrazkowy. Dzięki pracom nad kolejnymi udoskonaleniami w 1925 r. przedstawił w Niemczech i Szwajcarii interesujące filmy w kolorach naturalnych. Jednakże jego metoda okazała się za droga w eksploatacji i przegrała w konkurencji ze znacznie tańszym Technicolorem.

Przydatne drobiazgi

W laboratorium i w pracowniach Jana Szczepanika w Wiedniu wykonywano przede wszystkim modele i prototypy urządzeń oraz maszyny do tkania gobelinów. Jednocześnie powstawały inne duże i małe projekty zawsze bardzo interesujące i oryginalne technicznie. Jednym z takich przykładów może być fotosculptor, czyli urządzenie do rzeźbienia z możliwością kontroli optycznej. Nie mniej interesujący był projekt elektrycznego karabinu, który w ciągu minuty mógł oddać kilkanaście strzałów, czy telegraf bez drutu. Znając wynalazki Hertza, Popowa i Morconiego z końca XIX w., Szczepanik zajął się problemem telegrafu iskrowego, a nawet systemem telegrafii iskrowej. Wiele wskazuje na to, że na zlecenie rządu austriackiego uruchomił pierwszą próbną stację. Niestety, nic nie wiemy o innych pracach i projektach, ponieważ bogate archiwum Jana Szczepanika zostało spalone przez Niemców w czasie Powstania Warszawskiego w 1944 r.

Przyczyną śmierci wielkiego wynalazcy był rak wątroby. W chwili śmierci miał 54 lata. Spoczął w rodzinnym grobowcu Dzikowskich na Starym Cmentarzu w Tarnowie.

źródło: 21 Wiek