Engelking-Boni: Dla Żydów, którzy próbowali się ratować, zagrożeniem byli w pierwszym rzędzie Polacy-katolicy, nie Niemcy. Gdyby chociaż Polacy w ratowaniu Żydów nie przeszkadzali…

[Polskie debaty] toczą się w sposób dość zrytualizowany. Mówimy przede wszystkim o skrajnych postawach: albo o tych, którzy szantażowali Żydów czy – jak w Jedwabnem – ich mordowali, albo o tych, którzy Żydów ukrywali. A bycie świadkiem to także ta wielka obojętność pomiędzy…

[…] Opisanie kontekstu, w jakim dokonał się Holokaust, jest więc dla nas wielkim wyzwaniem. Jedna ze znajomych Ocalonych powiedziała, że gdyby rzecz rozgrywała się tylko między Żydami a Niemcami, to ta historia byłaby łatwiejsza do zniesienia. Ale przez to, że byli tam także Polacy – świadkowie ich straszliwego upokorzenia – cierpienie Żydów było większe.

[…] Dobrze by było zdobyć się na szacunek wobec cudzego cierpienia, mimo – a może właśnie dlatego – że sami też wówczas cierpieliśmy. Dobrze by było, gdyby Zagłada Żydów stała się częścią historii Polski. Bo jak dotąd jest to część historii Żydów, która trochę przypadkiem wydarzyła się na naszej ziemi, a my zachowujemy się tak, jakbyśmy nie mieli z tym nic wspólnego.

[…] Oczywiście Kościół nie mógł zapobiec Zagładzie Żydów. Nikt nie mógł. Ale pozostaje kwestia reakcji na Zagładę. Bardzo wiele osób uciekało z gett czy z transportów do obozów, próbowało się gdzieś ukryć… Gdyby Żydzi mogli mieć świadomość, że jeśli tylko uda się im uciec, otworzą się przed nimi każde drzwi, do których zapukają – sytuacja byłaby zupełnie inna. Ale dla Żydów, którzy próbowali się ratować, zagrożeniem byli w pierwszym rzędzie Polacy-katolicy, nie Niemcy. To nie Niemcy biegali po wsiach i wyciągali Żydów z kryjówek w lasach. Niemcy, oczywiście, zabijali, ale ktoś im Żydów wskazywał albo przyprowadzał.

[Pytanie: Za ukrywanie Żydów groziła kara śmierci.]
– Kara śmierci groziła za mnóstwo rzeczy. Dlaczego ludzie chodzili na tajne komplety, wydawali i czytali gazetki podziemne, słuchali radia, a przede wszystkim – konspirowali? Przecież za to też można było zginąć. Można było zginąć i za nic – w łapance czy publicznej egzekucji. Jak do tej pory udokumentowano śmierć ok. 800 Polaków za pomaganie Żydom. Szacuje się, że pomagało ok. 300 tysięcy. Może więc zagrożenie karą śmierci nie było tak nieuchronne, jak się powszechnie sądzi. Myślę, że inne rodzaje działalności konspiracyjnej były o wiele bardziej niebezpieczne. Tyle że jedne stanowiły akt patriotyzmu, a drugie nie. Ratowanie Żydów po prostu nie należało do repertuaru walki z okupantem.

Oczywiście: ludzie się bali. Trudno oczekiwać, by wszyscy mieli pomagać. Ale żeby chociaż nie przeszkadzali. Wielu Żydów ratowało się samodzielnie: byli zaradni, odważni, radzili sobie nawet bez pieniędzy. Ludzie w kryjówkach sklejali papierosy, piekli ciastka, robili zabawki choinkowe. Gdyby ich nie szantażowano, nie denuncjowano i nie pozbawiano materialnej bazy do przetrwania, mogłyby przeżyć dziesiątki tysięcy.

Barbara Engelking-Boni dla Tygodnika Powszechnego w 2005 roku – cały wywiad TUTAJ