Podstawowym zajęciem Tatarów muzułmanów, w dawnej Polsce i Litwie, była obok rolnictwa i rzemiosła, służba w wojsku. Osadnictwo tatarskie od swych początków miało charakter wojskowy. Pierwsze osady powstawały w pobliżu ośrodków miejskich, blisko granicy z Zakonem Krzyżackim co umożliwiało, na rozkaz księcia, szybką mobilizację oraz obronę miast i dróg przed Krzyżakami.
Nowi tatarscy przybysze ze stepów wschodniej Europy otrzymywali ziemie, w zamian zobowiązani byli do służby wojskowej. Stworzyli oni własne chorągwie plemienne lekkiej jazdy juszyńską, najmańską, jałoirska, kondradzką, bahryńską, ułańską. Nazwy te pochodziły od nazw plemion Złotej Ordy: Chuszun, Najman, Dżałoir, Kongrad i Bahryn. Tylko nazwa ułańska, pochodzi od tytułu „ułan” jakim posługiwała się najwyższa arystokracja w Złotej Ordzie i jaki posiadał dowódca tej chorągwi.
Uzbrojeniem tych oddziałów były szable, łuki (później zastąpione pistoletami), lance. Chorągwie lekkiej jazdy tatarskiej nadawały się szczególnie do walk podjazdowych, zwiadów, pościgów, łapania „języków” (tj. jeńców mogących dać relacje o wojsku przeciwnika), nękania kraju wroga, eskortach poselstwa. Z czasem gdy różnice plemienne między Tatarami zanikły, ich chorągwie zaczęły być nazywane od nazwisk dowódców i miejsc zamieszkania służących w nich żołnierzy. Dowódcami tatarskich chorągwi byli niemal wyłącznie Tatarzy.
Tatarzy walczyli w większości wojen, jakie toczyła Rzeczpospolita aż do rozbiorów. W bitwie pod Grunwaldem liczbę Tatarów walczących po stronie polskiej szacuje się na dwa tysiące. Tatarzy muzułmanie brali udział również w wielu innych starciach zbrojnych z Krzyżakami w 1418, 1420, 1422, 1426 roku. Podczas wojny dziesięcioletniej, w armii koronnej, która wkroczyła w 1458 roku do Prus znajdowało się około 600 Tatarów, z nadwornych oddziałów Kazimierza Jagiellończyka. W wojnie z Krzyżakami w latach 1519-1521 Tatarzy występowali w sile 200-300 koni.
Obecność muzułmanów w wojsku Polskim, była wykorzystywana w propagandzie antypolskiej prowadzonej przez Zakon Krzyżacki w Europie.
W 1474 roku chorągwie tatarskie uczestniczą w nieudanej wyprawie polskiej na Śląsk. Tatarzy walczyli we wszystkich wojnach prowadzonych przez królów polskich w Inflantach.
Tatarzy z Wielkiego Księstwa Litewskiego uczestniczyli w walkach po stronie polskiej przeciw najazdom z Chanatu Krymskiego i w wojnach z Imperium Osmańskim . Do swych pobratymców z Krymu powiedzieli podczas najazdu w 1508 roku:
„Ani Bóg, ani Prorok nie każą wam rabować, a nam być niewdzięcznymi, my was mamy za rabusiów, a naszą szablą was pokonując, zabijamy hultajów, a nie braci naszych”.
W wyprawie pod Cecorę przeciw Turkom uczestniczyło 100 nadwornych Tatarów księcia Samuela Koreckiego. Chorągwie tatarskie obecne były w wojsku koronnym podczas wojen z Imperium Osmańskim pod Chocimiem w 1621 i 1673 roku i Wiedniem w 1683 roku.
W wojnie polsko-rosyjskiej w latach 1632-1634, wzięli udział polsko-litewscy muzułmanie, odnosząc wiele sukcesów. Po wojnie hetman Krzysztof Radziwiłł ocenił dowódcę tatarskiej chorągwi Smólskiego i podległych mu ludzi:
„Na czaty wychodząc, nigdy się nie wrócił, żeby albo czaty nieprzyjacielskie znieść, albo na tabory jego natrzeć, albo gromadę dobrą więźniów przyprowadzić nie miał”.
W wojsku koronnym walczącym przeciw powstaniu Chmielnickiego, 1648-1655, obecne są chorągwie tatarskie. Blisko tysiąc Tatarów z Litwy i Korony walczyło po stronie polskiej w zwycięskiej dla Polaków bitwie pod Beresteczkiem. . Muzułmanie na Litwie i w Koronie wzięli udział w wojnie z wkraczającymi w granice Rzeczpospolitej wojskami rosyjskim i szwedzkim w czasie „potopu” w latach 1654 i 1655.
Od drugiej połowy XVI wieku zaczęły powstawać w wojsku polskim i litewskim chorągwie tatarskie służące nie z obowiązku ziemskiego ale za żołd. Do chorągwi tych, prócz mieszkających w Rzeczpospolitej od pokoleń Tatarów, zaciągali się również przybysze z Krymu, Turcji i Kaukazu. Zaletami tych chorągwi była przydatność w boju, łatwość zaciągu i niski koszt utrzymania w porównaniu z innym rodzajem jazdy. Ich największy rozrost nastąpił w czasie powstania Chmielnickiego i późniejszych walk z Rosją i Szwecją. Wśród najemników kaukaskich najliczniejsi byli muzułmańscy Czerkiesi, zwani Petyhorcami. Walczyli oni z konia. Na uzbrojenie składały się kolczasty pancerz, szabla czerkieska i krótka dzida. Z czasem uzbrojenie takie przyjęła średniozbrojna jazda w Polsce i na Litwie.
W latach sześćdziesiątych XVII wieku skarb państwa zaczął zalegać z wypłatą żołdu, co spowodowało, w 1672 roku, wraz z pogarszającą się sytuacją prawną, religijną i ekonomiczną, przejście niektórych chorągwi Tatarskich na stronę turecką. Wydarzenie to nazywa się „buntem Lipków”. Lipkami byli Tatarzy z Wołynia i Podola w XVII wieku. Chorągwie tatarskie z Litwy pozostałe wierne polskiemu królowi. Po przywróceniu dawnych praw ekonomicznych i religijnych oraz daniu obietnicy wypłacenia zaległego żołdu, niektórzy zbuntowani wrócili do armii Rzeczpospolitej.
Muzułmanie polsko-litewscy wierni swym tradycjom rycerskim, odznaczyli się również męstwem i walecznością w XVIII wieku – ostatnim stuleciu istnienia Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
Istotnym wkładem polskich muzułmanów do historii wojskowości jest jazda ułańska. Nazwa ta pochodzi od nazwiska pułkownika tatarskiego Aleksandra Ułana, walczącego po stronie króla Augusta II ze Szwedami i stronnikami Leszczyńskiego w latach 1701-1713 oraz konfederatami tarnogrodzkimi w latach 1715 i 1716. W 1717 pułk Ułana przeniesiony zostaje z armii koronnej do armii saskiej. Podległych Ułanowi żołnierzy nazywano ułanami i nazwa ta pozostaje nawet po jego śmierci w latach trzydziestych XVIII wieku, gdy dowódcą pułku zostaje generał major Czymbaj Murza Rudnicki. Z czasem ułanami zaczęto nazywać żołnierzy wszystkich tatarskich pułków. W wojnie sukcesyjnej austriackiej 1740-1748 i wojnie Prus z Saksonią 1756-1763 wzięły udział pułki tatarskie generała Rudnickiego i pułkownika Mustafy Koryckiego. Walczyły one na ziemiach Śląska, Moraw, Czech i Saksonii, odznaczając się dzielnością i rozsławiając swe imię wśród Polaków i żołnierzy Europy Zachodniej. Do sławy tatarskich jeźdźców przyczyniła się nie tylko bitność, lecz również broń nieznana dotychczas na zachodzie, tj. lance z proporczykami, które szumiąc wywoływały popłoch koni przeciwnika. Ułani stosowali również pewną nowość taktyczną: uderzenie kawalerii lekkiej masą (na sposób dawnej husarii) i łamanie oporu przeciwnika za pomocą brawurowej szarży przy użyciu samych tylko lanc. Później pułki „ułańskie” zaczęto tworzyć w armiach zachodnich. Ostatecznie za Napoleona nazwa ułanów rozszerzyła się na wszelką lekką jazdę uzbrojoną w lance.
Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego Tatarzy wzięli udział w konfederacji barskiej w 1768 i brzeskiej w 1769 roku. Tatarskie pułki stoczyły wiele bitew z wojskami rosyjskimi. Dnia 21 września 1771 roku konfederaci dowodzeni przez hetmana litewskiego Ogińskiego zatrzymali się na noc w Stołowiczach, niewielkim miasteczku w ziemi nowogródzkiej. Pułkownik tatarski Józef Bielak wprawiony w bojach, doradził by wojsko rozłożyć w polu, aby uniknąć zasadzki. Ogiński zignorował radę i pozostawił wojsko w mieście. W nocy do miasta wkroczyli Rosjanie, zadając klęskę śpiącym konfederatom. Z pogromu uratowały się w całości pułki tatarskie Józefa Bielaka i Mustafy Koryckiego, które pozostały za miastem i niektóre rozproszone oddziały litewskie wraz z hetmanem. Przegrana pod Stołowiczami zakończyła konfederację na Litwie, a pułki tatarskie wróciły do armii koronnej. Korpus składający się z trzech pułków tatarskich liczących niespełna 900 koni brał udział w przegranej dla Polski wojnie z Rosją. Tatarzy przyłączyli się również do insurekcji kościuszkowskiej. Wzięli udział w wielu bitwach, w tym pod Maciejowicami, w obronie Wilna i warszawskiej Pragi.
Muzułmanie polsko-litewscy uczestniczyli w walkach niepodległościowych, po utraceniu przez Polskę niepodległości. Po nieudanym powstaniu kościuszkowskim, niektórzy byli żołnierze pułków tatarskich związali się z polską emigracją. Prowadzili oni działalność niepodległościową jako emisariusze, kurierzy i walcząc z bronią w ręku z zaborcami na Kaukazie, we Włoszech i Francji. W czasie kampanii napoleońskiej istniał jeden szwadron tatarski w pułku szwoleżerów gwardii Napoleona. Wziął on udział w walkach podczas odwrotu wojsk francuskich spod Moskwy. Ludność muzułmańska z ziem byłej Rzeczpospolitej wzięła udział w powstaniu listopadowym w latach 1831 i 1832. Powstał wówczas jeden pułk tatarski który wziął udział w walkach z Rosjanami. Wśród powstańców styczniowych w latach 1863 i 1864 również występują muzułmanie, ale nie tworzą oddzielnej jednostki.
Po uzyskaniu przez Polskę niepodległości muzułmanie zabiegali u władz o stworzenie oddzielnej jednostki wojskowej. W styczniu 1919 roku na rozkaz Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego przystąpiono do organizacji pułku tatarskiego. W pułku tym obok Tatarów polskich służyli muzułmanie z Powołża i Kaukazu, oraz chrześcijanie i Żydzi głównie z Kresów Wschodnich. Pułk ten pod nazwą Jazdy Tatarskiej wziął udział w wojnie polsko- bolszewickiej. Walczył on na terenach byłej guberni mińskiej, na Polesiu i w obronie Płocka podczas „cudu nad Wisłą”. Na początku swego istnienia w pułku służyło blisko 500 żołnierzy W sierpniu pułk rozformowano, a we wrześniu, na prośbę polskich muzułmanów, stworzono Dywizjon Muzułmański liczący ok. 400 żołnierzy. Dywizjon przechodził reorganizacje, aż został zredukowany do jednego szwadronu. Z czasem szwadron ten stracił swój muzułmański charakter. Ze względu na sentyment do konnej służby wojskowej, Tatarzy polscy, w latach trzydziestych ponownie zabiegali u władz polskich o stworzenie oddzielnej muzułmańskiej jednostki wojskowej. Od 1936 roku wszystkich muzułmanów poborowych zaczęto kierować do I szwadronu 13 Pułku Ułanów Wileńskich, jednak, ze względu na małą ich ilość, w I szwadronie większość wciąż stanowili chrześcijanie. Szwadron ten wziął udział w walkach we wrześniu 1939 roku. Poza I szwadronem 13 Pułku Ułanów Wileńskich, przez cały okres międzywojenny pojedynczy muzułmanie służyli w innych jednostkach wojskowych. Muzułmanie polscy, cywile i żołnierze, na dobre i na złe związani byli z ludnością polską i ponosili wszystkie trudy związane z II wojną światową, tak jak ich przodkowie w niemal wszystkich wojnach jakimi targana była Rzeczpospolita w przeszłości.
Po II wojnie światowej nie stworzono żadnej muzułmańskiej jednostki wojskowej w Wojsku Polskim i muzułmanie polscy służbę wojskową do dziś odbywają rozproszeni w całym kraju.
(302)
