Skargi na tajne organizacje narodowe i w ogóle na tajną pracę polityczną brzmią nie od dzisiaj. Stańczycy, jako odkrycie historiozoficzne, obnoszą zdanie jednego ze swoich mistrzów, powiedziane przed laty, że „Polskę przed rozbiorami gubiło liberum veto, po rozbiorach liberum conspiro”. Od czasu, gdy Liga Narodowa ujawniła aktem publicznym istnienie i charakter swojej organizacji, w obozie zachowawczym i wiernopoddańczym rozległy się głośniej zarzuty dwojakiego rodzaju: z jednej, strony podnosi się tajność organizacji, a więc nieodpowiedzialność wobec społeczeństwa, z drugiej zaś zarzuca się zbyt otwarte wystawianie celów stronnictwa, które tym sposobem alarmuje wrogów i dostarcza argumentów ministrom pruskim. Nie o przekonanie złej woli chodzi nam w roztrząsaniu tych kwestii, bo to rzecz daremna, i niewykonalna, lecz o wyjaśnienie kwestii tym, co mimo woli ulegają pozornie słusznym argumentom, a przede wszystkim o zdanie sobie samym sprawy z istoty zagadnienia.
Kwestią jawności i tajności w życiu społecznym nie możemy się tutaj zajmować; zbyt jest ona szeroka i zawiła, jeżeli traktować ją ze stanowiska psychologii zbiorowej, staje się zaś zadaniem scholastycznym ograniczona jedynie do strony formalnej. Jeżeli chodzi o rolę; i udział tajnych stowarzyszeń w akcji politycznej, w sprawie dźwignięcia narodów, które dobijają się bytu niezależnego, to w naszym wieku odegrały one na przestrzeni całej Europy za wielką rolę, aby na załatwienie się z niemi wystarczył stary frazes Szujskiego. Tugendbund, karbonarzy włoscy, Heteria grecka, Liga irlandzka i wiele innych stały się pierwszorzędnemu czynnikami historii, bez względu na to, czy działalność ich w szczegółach lub w całości była dodatnia czy ujemna. W sprawie głębokiego przeobrażenia opinij, panujących w społeczeństwie, stowarzyszenia tajne do dziś dnia odgrywają rolę pierwszorzędną, i to właśnie w krajach wolnych i demokratycznych, gdzie są one tajnymi, pozostając jednocześnie „legalnymi”.
„Nie uwzględniając działań i wpływu tajnych związków, można być może, zrozumieć historię dynastii i rządów, ale nie historię ludów, z towarzyszącymi jej wielkimi przeobrażeniami dziejowymi, które urzędowa historia kładzie zwyczajnie na karb jakiegoś nieokreślonego fermentu”.
Co się nas tyczy, działalność tajna w zaborach rosyjskim, a w części i w pruskim jest jedyną drogą, na której możemy pracować bezpośrednio dla interesu narodowego, i najwięksi przeciwnicy „tajności” zmuszeni są w praktyce ciągle się do niej uciekać, nawet w organizowaniu akcji wiernopoddańczej, o ile ma ona posiadać jakiś charakter wystąpień ludności polskiej, nie zaś żandarmerii i policji.
Tajność akcji politycznej obejmuje dwa pytania, bynajmniej nie identyczne i, jak zobaczymy następnie, częstokroć znajdujące się w sprzeczności:
1) kto prowadzić chce społeczeństwo;
2) dokąd chce prowadzić.
[quote]Bezwzględnie nie można potępić związków nawet takich, które pod obydwoma względami pozostają tajnymi; mogą one przecież dążyć do celów pożytecznych dla społeczeństwa, jakkolwiek jest zupełnie zrozumiałą rzeczą ze strony ostatniego pewne zaniepokojenie i nieufność względem organizacji, która ani osób ani celów odsłonić nie chce; aż nadto pozostaje powodów do podejrzeń, że dąży ona do celów samolubnych i wrogich społeczeństwu, do opanowania go i wyzyskiwania. O takich stowarzyszeniach nie mamy jednak potrzeby mówić. Przypatrując się rozwojowi nowoczesnych społeczeństw, dostrzegamy, że legalnie uznana władza państwowa coraz więcej z władzy narodu staje się jego pełnomocnikiem i wykonawcą tych dążeń, które w opinii narodu znalazły sankcję. Jest to tendencja ogólna, jak ogólnym jest fakt powszechny demokratyzacji, chociaż zależnie od warunków znajduje się ona w rozmaitych państwach na niejednakowym stopniu rozwoju. Wszędzie, nawet w Anglii i w Stanach Zjednoczonych, rząd obdarzony jest pewnym zasobem kredytu moralnego, który pozwala mu utrzymywać pewne rzeczy w tajemnicy przed narodem — dzieje się to zwłaszcza w polityce zagranicznej, gdzie tajemnica do czasu jest rzeczą konieczną — ale o ogólnym charakterze polityki swojej obowiązany jest on informować opinię i od niej odbierać ratyfikację swoich aktów. Jakkolwiek np. tekst aliansu francusko-rosyjskiego nie został zatwierdzony przez izby, nie ulega wątpliwości, że został on zawarty za zgodą narodu francuskiego, który i przez usta izb i innymi sposobami zatwierdził ten akt swojej dyplomacji. Coraz mniej może rząd postanawiać jedynie na mocy swojej władzy i autorytetu, coraz więcej musi apelować do opinii i, przygotowując zwrot w polityce, nawet w polityce zagranicznej, musi pracować nad odpowiednim przerobieniem opinii, o ile zresztą właśnie zmiana tejże nie podyktowała jemu samemu tego zwrotu.[/quote]
Dawniej człowiek ambitny musiał przede wszystkim wspiąć się na wyższy stopień hierarchii urzędniczej lub innej, pozyskać łaskę monarchy, aby zdobyć wpływ i znaczenie, dzisiaj zaś w społeczeństwach najdojrzalszych musi on wystąpić jako przedstawiciel jakiejś żywotnej, mniej więcej nowej myśli; jako taki osiąga on tekę ministerialną i rozszerzone środki przeprowadzania swych idei. Chamberlain zajął np. bez porównania wyższe stanowisko, niż daje jego urząd ministra kolonij, na mocy tego, że naród uznał w nim jednego z najwybitniejszych i najzdolniejszych pionierów idei imperialistycznej, związanej z całą przyszłością Anglii. Stosownie do warunków historycznych, spotykając na swej drodze to lub inne zagadnienie, społeczeństwo powołuje ludzi, oddanych myśli odpowiedniej, ale w dzisiejszej fazie rozwoju żaden szerszy prąd nie może powstać jedynie na mocy władzy lub autorytetu jednostki. Zarówno imperializm amerykański i angielski, jak prąd wszechniemiecki, o wiele przerastają te rozmiary, jakieby mogła im nadać najwyżej położona i najgenialniejsza jednostka. Jeżeli więc znakomici mężowie stanu są raczej przedstawicielami nowych prądów i w służbie ich pracownikami, to któż właściwie wytwarza te istotne sprężyny dziejów, kto właściwie prowadzi społeczeństwo? Może być mowa o warstwach, w których biorą początki szerokie prądy społeczne i polityczne, ale w żadnym razie nie o jednostkach: wszelka idea wtedy staje się prawdziwą dźwignią rozwoju, gdy jest bezimienną, nie związaną z tym czy owym nazwiskiem, gdy tym samem staje się dziedzictwem mas.
Organem, który rozprowadza po ciele społecznym nowe idee, jest prasa: otóż większość słynnych organów europejskich stanowią jednostki publicystyczne, w których indywidualność piszących zaciera się niemal zupełnie. Jeżeli czytelnik pyta, kto wskazuje drogę, to nawet nie myśli o sobie, lecz o stronnictwie, przede wszystkim zaś pyta: dokąd dąży. W tym przejściu od „kto” do „dokąd” streszcza się poniekąd cała ewolucja rządu państw nowożytnych; wprawdzie rządy składają się z ludzi znanych i kontrolowanych, ale są oni tylko wykonawcami, a rzeczywiści reżyserowie stoją za kulisami historii, rozproszeni w bezimiennej masie narodu. Cesarz Wilhelm przez usta brata swojego przyrównywał dziennikarzy amerykańskich do generałów niemieckich i w tym nie najgorzej scharakteryzował różnicę między dwoma ustrojami politycznymi. Generał lub dygnitarz działa na mocy autorytetu, przywiązanego do urzędu, dziennikarz na mocy tego, że ludzie idą za nim. Nikt mu nie dał upoważnienia; jest on częstokroć prawie zawsze bezimiennym, jest więc niejako uzurpatorem władzy. Kiedy jednak autorytet zwolniony jest od obowiązku wylegitymowania się, dokąd dążyć zamierza, ten drugi władca demokratyczny, upostaciowany w dziennikarza, tylko na mocy tego wpływ wywierać może.
Stronnictwu demokratyczno-narodowemu niejednokrotnie ze strony partii wiernopoddańczej w Królestwie oraz obozu konserwatywnego w Galicji i w Poznańskiem zarzucano bezimienność jego przywódców i tajność organizacji. Widzieliśmy z powyższego jak dalece zarzut ten jest anachronistycznym wobec nowoczesnej ewolucji społeczeństw wszystkich i naturalnie naszego. Racją bytu stronnictwa jest idea, jaką ono wnosi i przeprowadza, a miarą znaczenia to uznanie, które otrzymuje z postępem rozwoju swojej działalności i tych nadziei, jakie z rozwojem tym łączy opinia. Tajność odnosi się tylko do organizacji, do osób i do szczegółów technicznych wykonania, nie zaś do celów i do polityki partii; ta, pragnąc zwrócić dążenia mas w kierunku, który za słuszny uznaje, tym samem wznosi się wysoko nad poziom quasi-dyplomatycznych intryg w drobnych kółkach, które w oczach przeciwników właśnie uchodzą za prawdziwą politykę.
Zarówno stronnictwo rządzące w Galicji, jak i złączone z niem wielu węzłami stronnictwo wiernopoddańcze w Królestwie, żądając dla siebie posłuchu w społeczeństwie, nie uważa za konieczne informowania ogółu, dokąd jego polityka zmierza i jakie widoki wskazuje. Osobliwie w Królestwie, gdzie kultura polityczna społeczeństwa stoi niezmiernie nisko, różnym „poważnym mężom” i kołom zdaje się, że skoro ich dostojne ręce wzięły ster spraw publicznych, to tym samym szeroki ogół cierpliwie i biernie czekać powinien do nieokreślonego czasu rezultatów ich zabiegów. Akcja wiernopoddańcza, zwana niewłaściwie ugodową, miała właśnie ten charakter: mając wszystkie rysy koteryjności, nie uważała za właściwe informować ogółu o istotnych swych celach i dążeniach, lecz pociągała go chwilowo tak demoralizującym politycznie środkiem, jakim było rozpuszczanie najniemożliwszych tendencyjnych bajek. „Cóż panowie przywozicie z Petersburga?” zapytuje w powieści Weyssenhoffa Dołęga. „Przywozimy… wiatr nowy”, odpowiada dyplomata z klubu myśliwskiego, hr. Szafraniec. Właściwie kierownicy tej akcji, nie dając odpowiedzi na najważniejsze pytanie: „dokąd?”, niezupełnie jasno mogą się wylegitymować z pytania „kto?”, bo poza widomymi figurantami, żądnymi rozgłosu i pozorów znaczenia, stoją właściwi działacze, którzy inspirują tamtych. Pozostaje więc tylko, jako gwarancja, pewność, że należą do tego „ludzie poważni”.
[quote]W artykule „Nielegalność” zwrócono uwagę, że propaganda lojalności wobec rządu rosyjskiego ma na celu między innymi rzeczami zabezpieczenie przywilejów, jakie mieć chce wobec społeczeństwa nieliczna?, garstka, mająca wstęp na salony generał-gubernatora i innych dygnitarzy rosyjskich. Orędownikami życzeń narodu byliby ci, co mają znajomości z wysokimi figurami rządowymi. Stosunki te przybierają postać wprost karykaturalną, jak to widzimy na przykładzie pomnika Szopena, wyjednanego przez śpiewaczkę opery petersburskiej. W tych warunkach protest przeciw robocie nieodpowiedzialnych tajnych stowarzyszeń jest tyleż obroną adwokacką nieodpowiedzialnej władzy wysokich figur, co anachronistyczną pretensją przeciw wymogom społeczeństwa nowożytnego.[/quote]
To też, wbrew rozpowszechnionemu szeroko zdaniu, w Galicji stronnictwo rządzące, chociaż dalekie jest od pojmowania właściwej swojej roli, nie odważa się zajmować wobec kraju tego stanowiska, co odpowiednie żywioły w Królestwie, ośmielone opieką władzy rządowej, cenzurą i innymi środkami ochronnymi. Pojmują zachowawcy, że bądź co bądź są odpowiedzialni przed krajem za swoją politykę, ale odpowiedzialność tę traktują w sposób, nie napotykany w Europie. Nasza „ambasada w Wiedniu” — bo tak nazywa się Koło polskie, gdy chodzi o dogmat solidarności — pozostawia stale swoich mocodawców w niepewności zarówno co do szczegółów, jak i co do ogólnego kierunku polityki. Nawet w sferach konserwatywnych powtarza się często, że Koło wszystkie ważniejsze posiedzenia urządza poufnie i bardzo skąpo informuje opinię kraju o tym, co w istocie zamierza zrobić. Parlamentaryzm zaś w zasadzie polega na udziale w prawodawstwie i rządach ogółu ludności, wobec której posłowie są tylko reprezentantami, a siła ich, znaczenie i powaga zależy od stopnia spójni, łączącej ich z rzeszami wyborców. W przeciwnym razie posłowie stają się. szczególnego rodzaju urzędnikami, a udział narodu w prawodawstwie fikcją, która nie wyłącza zupełnej apatii i bezmyślności tak, jak pod absolutyzmem.
[quote]Stosunek naszych stronnictw zachowawczych do zagadnień politycznych nigdy może nie ujawnił tak dobitnie charakteru polityki „poważnych osób”, jak w prowadzonej energicznie do niedawna i dzisiaj jeszcze nie zaniechanej agitacji moskalofilskiej. Od samego początku nosiła ona charakter akcji zorganizowanej; wiemy dzisiaj, że kierowały nią sfery wpływowe, acz nieliczne, w Królestwie, w połączeniu ze znanymi politykami z Galicji i Poznańskiego. Przypuśćmy, że w kołach tych uznano za potrzebne w interesie polityki narodowej wywołać zmianę opinii względem Rosji. W takim razie należało przede wszystkim wyjaśnić ów cel polityczny i w imię jego można było słusznie zażądać ofiary z tego, co sprawia, że myśl sama pojednania się z odwiecznym wrogiem budzi nieprzezwyciężoną odrazę. Niczego podobnego nie zrobiono: w dziennikach, służących tej robocie, nie wystąpiono nawet otwarcie, lecz sączono stale i konsekwentnie kroplami truciznę moskalofilską, wywołując bierne nastroje w czytelnikach, głównie za pomocą bajek z za kordonu. Już niezależnie nawet od celu właściwego, agitacja ta, przez swój antydemokratyczny charakter, była niezmiernie szkodliwa, nie dążyła bowiem do wytworzenia zdrowszych, realnych zapatrywań wśród ogółu, lecz przeciwnie, działała na jego ciemnotę polityczną, wrażliwość nerwową na pożądane nowiny, przeciwników zaś obrzucała niewyszukanymi potwarzami, jakoby byli na żołdzie pruskim. Wiemy, kto brał w tym udział, ale nie wiemy, dokąd właściwie dążyli ci, co ciągnęli ogół na pasku rosyjskim.[/quote]
Z tego samego obozu, który uważa za możliwe i pożądane prowadzić naród na oślep, jedynie na wiarę w powagę i kompetencję przewodników, padają od dawna oskarżenia względem Przeglądu Wszechpolskiego i organizacji demokratyczno-narodowej, iż w celach swych i dążeniach jest tak otwartą, że nie ukrywa niebezpieczeństwa, jakie płynie dla Prus ze wzmagania się ruchu narodowego w ich zaborze i t. d. Jak gdyby sprawy tej wagi dały się wogóle ukryć. Nieuchronnym zresztą skutkiem demokratyzacji polityki, t. j. udziału w niej mas jest jawność w omawianiu kwestyj, mających dla narodu żywotne znaczenie, nawet w tej dziedzinie, w której tajemnica byłaby najbardziej pożądaną, a mianowicie w polityce zagranicznej, w dążeniach zaborczych. Czyż ruch wszechniemiecki nie jest alarmującą groźbą względem Austrii, Szwajcarii, a nawet innych państw?. Czyż nie wzbudza on tam obaw i nie każe z podejrzliwością patrzeć i na sojusze i na przyjaźnie niemieckie? Jeżeli tak, to dlaczego rząd niemiecki nie zatyka ust krzykliwym agentom pangermanizmu, którzy szerzą trwogę naokoło przed przyjaźnią niemiecką i sieją nieufność?. Oto dlatego, że rozszerzanie ducha wszech-niemieckiego jest konieczne dla samego narodu niemieckiego, o ile ten dąży w swej najbardziej świadomej części do celów właściwych. Zadanie to przekracza kompetencję i siłę rządu, o ile naród nie poprze go całą mocą, a na to, aby poparł, musi sam być głęboko przejęty tą ideą i zapragnąć jej urzeczywistnienia. Wzrastająca siła tych aspiracyj budzi zaniepokojenie tu i ówdzie, ale któryż polityk zechce zrzec się tego, co przysparza siły narodowi, dlatego tylko, aby uśpić podejrzliwość wrogów i wątpiących przyjaciół?. To też rząd niemiecki, o ile tylko pozwala na to przyzwoitość dyplomatyczna, daje do zrozumienia wszechniemcom, że idzie z nimi, chociaż zmuszony jest od czasu do czasu wypierać się zbyt już kompromitujących wynurzeń, jakich mówcy tego stronnictwa nie szczędzą w stosunku do Austrii.
Jeżeli istnieje na świecie rząd dostatecznie silny, aby nie potrzebował urabiać w sposób powyższy opinii w sprawach polityki zagranicznej, to jest nim chyba rząd rosyjski. Przypatrzmy się jego praktyce w chwili, gdy uwagę jego pochłaniają olbrzymie zadania azjatyckie. Książę Uchtomski, znany towarzysz podróży Mikołaja II, jeszcze jako następcy tronu, na Daleki Wschód, powiernik cara, nadzwyczajny poseł do Chin, wydaje książkę, w której zupełnie otwarcie i stanowczo stawia za cel polityki rosyjskiej opanowanie całej Azji, nie wyłączając nawet posiadłości holenderskich na Wyspach Sundzkich. Rząd rosyjski miał naturalnie zupełną możność niedopuszczenia tej publikacji, która politykę rosyjską kompromituje zarówno wobec potęg współzawodniczących, jak i wobec Francji, i wreszcie wobec samych Azjatów. Ale, chociaż jedno słowo z zarządu prasy wystarczało, aby dzieło to nie ukazało się wcale, rząd nie tylko nie przeszkadzał, owszem, pośrednio popierał autora i jego myśli. Nasi politycy osądzićby to powinni jako wybryk żakowski. Lecz rząd rosyjski nie jest nowicjuszem w polityce zagranicznej. Stając przed rozległymi zadaniami, rozumie on, że musi użyć całej siły materialnej i duchowej narodu; tę drugą chce on rozbudzić i wytężyć w imię wielkich celów, a więc te cele musi odsłonić. Na to, aby myśl wielka potrafiła wyżłobić w świadomości ogólnej łożysko dość głębokie, musi ona znaleźć wytrwałych rzeczników, więcej jeszcze — musi tak przesycić atmosferę ogólną, aby w niej i dla niej wychować się mogło nowe pokolenie. Jakże żakowską rzeczą byłoby chcieć zrobić z. tego tajemnicę!
Czy z ubolewaniem, czy z zapałem, trzeba się na to zgodzić, że wielkich rzeczy w naszych czasach dokonać mogą tylko masy. Można je wszędzie wprawdzie na krótką metę pociągnąć chwilowym popularnym hasłem, głośnym nazwiskiem, wreszcie zręcznie rozpowszechnionym kłamstwem, ale trwałą budowę wznieść można tylko na tym, co głęboko wryło się w uczucie i umysły szerokich warstw. Tę prawdę zrozumiało stronnictwo demokratyczno-narodowe, które zarówno co do ducha jak i co do środków swojej akcji wprowadza metodę działania demokratyczną. To też w zarzutach, które na siebie ściąga, znać niezadowolenie tych sfer, które uważały dotychczas politykę narodową za sprawę ciasnych koteryj, wysokich osób i względów osobistych.
Roman Dmowski, Pisma, t. III, Dziesięć lat walki, (Zbiór prac i artykułów publikowanych do 1905 r.), Częstochowa 1939 r.
(133)
