Brygada Świętokrzyska NSZ powstała 11 sierpnia 1944 r. Walczyła z komunistyczną partyzancką i oddziałami niemieckimi.
11 sierpnia 1944 r. rozkazem komendanta Okręgu V Kielce Narodowych Sił Zbrojnych, majora „Olgierda Mirskiego”, została powołana większa grupa partyzancka pod nazwą Brygada Świętokrzyska. Była to jedyna utworzona przez dowództwo Narodowych Sił Zbrojnych koncentracja oddziałów akcji specjalnej NSZ, którą udało się przeprowadzić w 1944 r.
W skład Brygady weszły dwa pułki: 204 Pułk Piechoty Kieleckiej i 202 Pułk Piechoty Ziemi Sandomierskiej. Dowódcą Brygady został pułkownik Antoni Szacki, ps. „Bohun Dąbrowski”. Brygada operowała głównie na terenach Kielecczyzny, w powiatach części zachodniej i południowej. Brygada Świętokrzyska prowadziła walkę z partyzantką komunistyczną (AL) i żołnierzami sowieckimi zrzucanymi na teren Polski, których uważała za wrogów numer 1. Podejmowano także starcia z Niemcami. Akcje te miały najczęściej charakter aprowizacyjny.
Jednym z bardziej spektakularnych przedsięwzięć tego typu była akcja pod Kurzelowem, gdzie zdobyto na Niemcach znaczną ilość uzbrojenia. Drugim kierunkiem działalności Brygady było oczyszczanie terenu z band komunistycznych, oddziałów Armii Ludowej i partyzantów sowieckich. Najbardziej znaną akcją tego rodzaju była ta pod Rząbcem. W jej wyniku zginęło około osiemdziesięciu żołnierzy AL i członków partyzantki sowieckiej.
W wyniku ofensywy sowieckiej w styczniu 1945 r. Brygada Świętokrzyska ruszyła w swój słynny marsz na Zachód. Marsz ten był podzielony na kilka etapów. W jego końcowej fazie, w ostatnich dniach wojny, żołnierze Brygady Świętokrzyskiej dotarli do Holiszowa, gdzie wyzwolili żeński obóz koncentracyjny.
Ogłoszenie amnestii w 1947 r. zakończyło — jak w wielu miejscach Polski — działalność podziemia na dużą skalę. Na Kielecczyźnie pozostało w podziemiu kilka większych grup zbrojnych, których głównym celem było przetrwanie do momentu, gdy znów będzie można wystąpić zbrojnie i walczyć o wolną, niepodległą Polskę.
Hymn Brygady Świętokrzyskiej
1944
Brygada Świętokrzyska, to Polski przednia straż!
Brygada Świętokrzyska, to zbrojny hufiec nasz!
Ojczyźnie dar niesiemy ze krwi i naszych ran,
Jak jeden mąż staniemy, bo żołnierz wielki pan.
Hej, leć piosnko partyzancka,
Gwiazdo zaczętego dzieła!
Hej, pobudki zagraj hasło
Tej, co nigdy nie zginęła!
Pociesz wszystkich, co w rozterce,
Obudź tych, co zadrzemali –
Tym, co mają słabe serce,
Wykuj mocne i twarde ze stali!
Tym, co mają słabe serce,
Wykuj mocne i twarde jak stal!
(1117)
