Charles de Montalembert (francuski pisarz, historyk i działacz katolicki) o Polsce na tle Europy w roku 1861.
To, co oburza, co odwagę odbiera, co przestrasza dusze najszlachetniejsze w czasach naszych, to nie są triumfy szalbierstwa i przemocy: dzieje świata pełne są takich zgubnych przykładów; ale czyż kiedyś widziano w dziejach, aby te triumfy podłości tak skoro, tak powszechnie, tak łacno uznawano? Nigdy jak dzisiaj nie odmawiano współczucia ofiarom losów zawistnych, nigdy nie lekceważono z tą obojętnością nieszczęśliwego męstwa, i praw uciśnionych, nigdy nie przyjmowano pogwałcenia słabszych przez przemoc do rządu dopełnionych czynów i nie odziewano go w blichtry spraw przedawnionych. Oto przyczyna zwątpienia i zwątpienia słusznego. Dawne czasy miały większych zbrodniarzy i gorszych tyranów jak dzisiaj. Ale czyż zbrodnia w szczęściu i despotyzm w powodzeniu znajdował kiedykolwiek u poczciwych ludzi tyle obojętności, tyle pobłażania i, żeby wypowiedzieć co czuję, tak powszechne uznanie?
Tego w Polsce nie masz. Polska nigdy nie znała grzeczności obrachowanej na zysk, ani służbistej podłości pochlebców w powodzeniu. Nie korzystała z żadnej nieprawości, ani wchodziła z kłamem w układy. Wszystkim, którzy się kusili, aby ją przekupić, wyzyskać lub pognębić, odpowiadała zawsze, głośno i stanowczo: „Nie i Nie!”. Tak już odpowiadać nie umieją ani królowie, ani narody zwycięskiej zbrodni. Niepodległość narodowa jest nieskończonym dobrem; ale czyż nie ma jeszcze kosztowniejszego klejnotu, świętszego skarbu i perły, którą trudniej po utracie okupić? Czyż moralność narodowa nie jest tym droższym skarbem? Narodowość utracić, ach wielki Boże, jest to klęska, na której wspomnienie drży cała dusza. Ale można sobie wystawić, można nawet doznać większych, boleśniejszych, a nade wszystko haniebniejszych ciosów. Są cięższe jeszcze klęski jak ulec zaborowi i jarzmu obcemu: bo gorszym jest dobrowolnie wyrzec się wolności, prawdy, poczciwości, by nagiąć się pod jarzmo kłamu i zła! Kilka kart zapisanych przed trzema wiekami pod napisem: O dobrowolnej niewoli, starczyły, aby imię Boecjusza unieśmiertelnić. To, co on napiętnował jako najpodlejszą ze wszystkich hańb, znachodziło się i znachodzić się będzie w dziejach narodów i w dziejach dusz ludzkich, Dzieje Polski, szlachetnym wyjątkiem, nie noszą tego piętna nigdzie!”
źródło: Ośrodek Myśli Politycznej
(1915)
