Wojna polsko-bolszewicka rozpoczęła się w lutym 1919 roku, kiedy to oddziały polskie powstrzymały pochód Armii Czerwonej zajmującej tereny opuszczane przez wycofujące się oddziały niemieckie. Już w marcu dowództwo polskie zaplanowało ofensywę na terytorium nowo proklamowanej Litewsko-Białoruskiej Republiki Socjalistycznej. W ten sposób dążenia państwowotwórcze odradzającej się z niewoli zaborów Polski stopiły się w jedno z chęcią powstrzymania „eksportu Rewolucji” z bolszewickiej Rosji.
W ramach wspomnianej ofensywy oddziały polskiego Frontu Litewsko-Białoruskiego pod dowództwem gen. Stanisława Szeptyckiego już 19 kwietnia wkroczyły do Wilna.
Trzy dni później, 22 kwietnia 1919 roku, Tymczasowy Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wydał odezwę Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ogłaszał w niej chęć wsparcia miejscowej ludności w samodzielnym decydowaniu o swym dalszym losie politycznym, bez jakiegokolwiek gwałtu lub ucisku ze strony Polski, z pomocą przedstawicieli wybranych na podstawie głosowania tajnego, powszechnego, bezpośredniego, bez różnicy płci.
Podkreślenie decydującej roli ludności miało swój cel: granice między Litwą i Polską miały zostać dopiero wyznaczone i zatwierdzone na arenie międzynarodowej. Mieszkańcy Wileńszczyzny (a zwłaszcza samego Wilna) w ogromnej większości uważali się za Polaków i w razie plebiscytu z pewnością opowiedzieliby się za przyłączeniem do Rzeczypospolitej.
Z drugiej strony, Piłsudski swą odezwą wyraźnie zdystansował się wobec zajmowania Wileńszczyzny wyłącznie drogą obsadzenia jej oddziałami polskimi. Gest w stronę Litwy był ważnym elementem jego koncepcji federalistycznej – widział on Polskę na czele związku państw narodowych: Litwy, Białorusi i Ukrainy, zjednoczonych w sojuszu obronnym przeciwko Rosji, niezależnie od tego, czy miałaby się ona okazać ostatecznie „czerwona”, czy „biała”.
Niestety, te nadzieje zawiodły. Rząd Litwy uznawał zarówno Polskę, jak i bolszewicką Rosję za przeciwników swej suwerenności. Nie rezygnował też z pretensji do Wileńszczyzny, zamieszkałej według niego przez „spolonizowaną ludność litewską”. Po kontrofensywie roku 1920 kontrola wojskowa regionu przeszła w ręce RFSRS. Litwa zaczęła wtedy układać się z bolszewikami – traktat litewsko-radziecki z lipca 1920 przyznawał Litwie Wilno (w przeciwieństwie do państw ententy, popierających tzw. linię Focha).
Zapowiadany plebiscyt na Wileńszczyźnie udało się zorganizować dopiero w 1922 roku, po zwycięstwie Polski nad Armią Czerwoną i po tzw. buncie Żeligowskiego. Dzisiejsze źródła są na ogół zgodne co do tego, że „bunt” ten odbył się na polecenie Piłsudskiego. W marcu 1922 Sejm Wileński uchwalił inkorporację „Litwy Środkowej” do Rzeczypospolitej. Od tego czasu rząd Litwy nie utrzymywał stosunków dyplomatycznych z Polską – zostały one przywrócone dopiero w 1938, po wystosowaniu ultimatum.
Do wartych podkreślenia ciekawostek należy fakt, że wybory deklarowane w odezwie z 1919 roku miały odbyć się „bez różnicy płci”, tzn. miały uznać prawo wyborcze kobiet. Takie było obowiązujące wówczas prawo wyborcze Rzeczypospolitej – na podstawie dekretu Tymczasowego Naczelnika, zatwierdzone przez Konstytucję marcową. Dla porównania, kobiety uzyskały w USA prawa wyborcze dopiero rok później, w 1920; w Wielkiej Brytanii – 9 lat później, w 1928; we Francji – w 1944, 25 lat później.
TL, źródło: Muzeum Historii Polski
opublikowane na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska.
(626)
